Chụp X quang là biện pháp được sử dụng phổ biến trong việc hỗ trợ chẩn đoán và điều trị bệnh. Vậy chụp X quang là gì? Chụp X quang có nguy hiểm không? Khi nào nên thực hiện và những điều cần biết về chụp X quang.
1. Tìm hiểu về chụp X quang
1.1 Chụp X quang là gì?
Chụp X quang là kỹ thuật chẩn đoán hình ảnh đơn giản, không đau đớn; được áp dụng phổ biến trong nhiều thập kỷ qua. Nó tạo ra hình ảnh về hệ cơ xương và một số mô trong cơ thể; từ đó giúp bác sĩ chẩn đoán, theo dõi và điều trị nhiều loại bệnh lý; đặc biệt là các bệnh liên quan đến xương khớp, tim mạch, hô hấp.
Tùy thuộc vào mục đích và khu vực cần chẩn đoán; bệnh nhân có thể sẽ được yêu cầu chụp X quang thông thường hoặc chụp X-quang với các chất cản quang (điển hình như bari hoặc iốt) để tạo ra hình ảnh chi tiết và rõ nét hơn.
1.2 Nguyên lý khi chụp X quang
Một ống đặc biệt bên trong máy sẽ phát ra các chùm tia X có bức xạ cao. Các tia này được các mô trong cơ thể hấp thụ ở những mức độ khác nhau. Các mô dày đặc như xương sẽ chặn hầu hết tia bức xạ; trong khi các mô mềm như mỡ hoặc cơ sẽ chặn ít hơn.
Sau khi đi qua cơ thể, chùm tia X chiếu vào một tấm phim hoặc máy dò đặc biệt. Các mô chặn lượng bức xạ cao, chẳng hạn như xương, hiển thị dưới dạng vùng trắng. Các mô mềm ngăn chặn ít bức xạ hơn được hiển thị với màu xám. Những khối u thường dày đặc hơn các mô xung quanh; vì vậy chúng có màu xám nhạt hơn. Các cơ quan chủ yếu là không khí (chẳng hạn như phổi) thường có màu đen.
1.3 Mục đích của chụp X quang
Bác sĩ có thể yêu cầu bạn chụp X quang để nhằm một số mục đích:
– Kiểm tra kỹ bộ phận cơ thể khiến bạn cảm thấy đau hoặc khó chịu
– Theo dõi sự tiến triển của một bệnh lý sau một thời gian điều trị, chẳng hạn như loãng xương, viêm khớp, viêm phổi…
– Kiểm tra xem phương pháp điều trị mà bác sĩ thiết lập cho bạn có tác dụng cải thiện tình trạng bệnh như thế nào
1.4 Chụp X quang thường
Chỉ định chụp X quang thường
Người bệnh đang (hoặc nghi ngờ mắc) các bệnh lý sau đây sẽ được chỉ định chụp X quang thường:
– Chụp X-quang bụng:
Vấn đề về đường tiêu hóa: Tắc ruột, thủng tạng rỗng
Vấn đề tiết niệu: Sỏi thận, sỏi bàng quang
Dị vật: Bệnh nhân được kiểm tra dị vật bằng hình ảnh X-quang khi vô tình nuốt một số vật bất thường.
– Chụp X-quang lồng ngực:
Các bệnh về phổi: Chụp X quang lồng ngực giúp kiểm tra nhiễm trùng và một số bệnh lý khác ở phổi. Bao gồm bệnh lao, viêm phổi, ung thư phổi…
Vấn đề về tim: Hình ảnh X-quang thể hiện rõ nét tình trạng suy tim sung huyết và một số vấn đề khác ở tim.
Ung thư vú: Bệnh nhân được chỉ định chụp nhũ ảnh để kiểm tra mô vú và đánh giá kích thước khối u.
– Chụp X quang xương và răng:
Gãy xương: Hầu hết các trường hợp gãy xương đều được yêu cầu chụp X-quang để chẩn đoán vết nứt/gãy, vị trí tổn thương và kiểm tra mức độ nghiêm trọng.
Bất thường hình dạng xương: Gù, cong vẹo cột sống…
Kiểm tra dị vật ở hệ cơ xương khớp; đinh, nep, dụng cụ kết hợp xương trên cơ thể
Loãng xương: X-quang được chỉ định cho những bệnh nhân bị loãng xương với mục đích kiểm tra mật độ xương.
Ung thư xương: Kiểm tra vị trí, kích thước của khối u dựa trên hình ảnh X quang.
Viêm khớp – thoái hóa khớp: Tia X đi qua cơ thể giúp hiển thị chi tiết những phần dày đặc, trong đó có khớp. Chụp X quang có thể tạo ra hình ảnh chi tiết về những tổn thương và tình trạng viêm khớp, thoái hóa khớp; đồng thời theo dõi sự tiến triển của bệnh trong suốt quá trình điều trị.
Kiểm tra sâu răng: Các lỗ sâu răng và kích thước lỗ sâu sẽ được hiển thị rõ nét trên hình ảnh X quang.
Nhiễm trùng răng: X quang có thể tạo ra hình ảnh rõ nét về tình trạng nhiễm trùng răng.
Chống chỉ định chụp X quang thường
Chụp X quang không được chỉ định cho những bệnh nhân đang mang thai hoặc nghi ngờ mang thai; đặc biệt là 3 tháng đầu. Tương tự như chụp cắt lớp vi tính (CT scan); tia X từ kỹ thuật chẩn đoán này có khả năng tác động xấu và làm ảnh hưởng đến sự phát triển của thai nhi.
1.5 Chụp X quang với chất cản quang
Tia X khó xuyên qua xương và những khối dày đặc của cơ thể nên có thể hiển thị rõ nét trên phim thành những hình trắng cùng những vấn đề bất thường kèm theo. Ngược lại, tia X lại dễ dàng xuyên qua những tổ chức mềm hơn như mô mềm, cơ, tim, phổi, mạch máu…; vì vậy phim X quang là những hình đen khá mù mờ. Chính vì thế, ở những trường hợp cần kiểm tra mạch máu và mô mềm; bệnh nhân có thể sẽ được sử dụng vật liệu tương phản trước khi chụp X quang. Đây gọi là chất cản quang. Chất cản quang này thường chứa iốt hoặc bari có tác dụng làm nổi bật những khối mềm của cơ thể; từ đó phác thảo một khu vực cụ thể trên phim X quang.
Tùy thuộc vào khu vực cần kiểm tra; bệnh nhân có thể dùng vật liệu tương phản bằng cách nuốt, tiêm hoặc dùng ở dạng thuốc xổ. Ví dụ như chụp khung đại tràng bằng thuốc cản quang đưa qua hậu môn; chụp X quang thực quản bằng thuốc cản quang uống…vv
Chỉ định chụp X quang có chất cản quang
– Kiểm tra đường tiêu hóa: Thực quản, dạ dày, đại tràng
– Tắc nghẽn mạch máu, dị tật mạch máu và một số bệnh lý về mạch máu khác
– Tình trạng viêm và áp xe
– Có khối u lành tính hoặc ác tính
– Kiểm tra mô mềm quanh khớp
– Kiểm tra tình trạng xuất huyết và tụ máu
– Tìm nguyên nhân gây đau bụng…vv
Trường hợp chống chỉ định dùng chất cản quang
Chống chỉ định tuyệt đối:
– Những người bị dị ứng với thuốc cản quang
– Bệnh nhân bị mất nước nặng
Chống chỉ định tương đối:
– Phụ nữ mang thai
– Bệnh nhân bị suy thận nặng
– Đái tháo đường
– Cường giáp
– Hồng cầu hình liềm
– Bệnh hen suyễn
– Bệnh nhân bị suy tim mất bù
– Suy gan
– Cơ địa dễ dị ứng
– Đa u tủy.
1.6 Quy trình chụp X quang
Quy trình chụp X quang được thực hiện với những bước như sau:
Trước khi chụp X quang
Với X quang thường, bệnh nhân không cần chuẩn bị gì trước khi chụp X quang. Trước chụp người bệnh có thể ăn uống bình thường.
Đối với những trường hợp có dùng chất cản quang đường tiêu hóa; bệnh nhân cần nhịn ăn trước 4 – 6 giờ và nhịn uống trước 2 giờ chụp X quang.
Cần thông báo với bác sĩ nếu đang mang thai.
Trong trường hợp dùng thuốc cản quang; người bệnh cần điền một số thông tin liên quan đến tiền sử mắc bệnh và ký đồng ý vào giấy cam kết.
Tháo những vật dụng bằng kim loại trước khi chụp X quang.
Lộ rõ tổn thương bằng cách cởi quần áo hoặc chuẩn bị quần áo mỏng ở vị trí cần được chẩn đoán.
Đối với những trường hợp chụp X quang ruột có dùng thuốc cản quang; người bệnh cần được làm sạch ruột bằng cách thụt tháo trước khi chụp.
Tiêm, uống hoặc dùng chất cản quang dạng thuốc xổ khi được chỉ định.
Trong một số trường hợp, bệnh nhân cần thực hiện thêm một số bước chuẩn bị khác theo yêu cầu của bác sĩ.
Trong khi chụp X quang
Người bệnh di chuyển vào phòng chụp X quang. Sau đó đứng, ngồi hoặc nằm với tư thế phù hợp theo sự hướng dẫn của chuyên viên y tế. Điều này giúp phản ánh tốt cơ quan cần chẩn đoán.
Đối với trường hợp chụp X quang lồng ngực và phổi; bệnh nhân có thể được yêu cầu nín thở trong thời gian ngắn để hình ảnh X quang được rõ nét nhất có thể.
Bộ phận ghi nhận hình ảnh được đặt phía sau khu vực cần kiểm tra. Trong thời gian X quang, tia X sẽ di chuyển qua những bộ phận cần chiếu của cơ thể. Cuối cùng một phần năng lượng của tia X sẽ được giữ lại để tạo ra hình ảnh chi tiết của những bộ phận này. Càng nhiều tia X chiếu đến phim thì hình ảnh ghi lại được sẽ càng đen. Thông thường hình ảnh của xương có màu trắng. Mạch máu, các tạng và cơ sẽ có màu xám đen. Mức độ đậm – nhạt tùy thuộc vào khả năng xuyên qua của tia X đối với những cơ quan này.
Đối với những trường hợp chụp X quang có dùng chất cản quang; bệnh nhân sau khi được tiêm/uống hoặc dùng chất cản quang dạng thuốc xổ phải nằm yên trên giường chụp.
Di chuyển ra ngoài sau khi kết thúc quá trình chụp X quang.
Thông thời gian chụp X quang sẽ dao động trong khoảng 1 đến 10 phút tùy theo mục đích, số lượng và vị trí của các cơ quan cần chụp.
Sau khi chụp X quang
Đối với những trường hợp không dùng chất cản quang; bệnh nhân có thể ăn uống bình thường.
Đối với những trường hợp dùng thuốc cản quang; người bệnh cần nghỉ ngơi, theo dõi 30 phút để phát hiện kịp thời những phản ứng phụ của thuốc. Uống nhiều nước để hỗ trợ thận đào thải chất này ra khỏi cơ thể.
Đối với những trường hợp dị ứng với chất cản quang dẫn đến những bất thường trong cơ thể; người bệnh cần liên hệ ngay với bác sĩ chuyên khoa để được xử lý.
Thông thường bệnh nhân có thể nhận hình ảnh ngay sau chụp X quang.
Sau khi có kết quả, người bệnh cần quay lại gặp bác sĩ để được giải thích về tình trạng; đồng thời chỉ định điều trị.
2. Chụp X quang có nguy hiểm không?
2.1 Ảnh hưởng của tia X tới sức khỏe
Tia X là tia bức xạ. Vì vậy khi truyền qua cơ thể nó có thể gây một số tác dụng sinh học. Những cơ quan dễ bị ảnh hưởng nhất bởi tia X là da, tủy xương, tuyến giáp, bộ phận sinh dục. Trẻ em bị ảnh hưởng nặng hơn người lớn. Thường xuyên sử dụng tia X có thể gây bỏng da, rụng tóc, làm tăng nguy cơ mắc bệnh ung thư.
Tuy nhiên hiện nay, lượng tia X được sử dụng trong kỹ thuật chụp là trong giới hạn an toàn. Thêm vào đó, phòng chụp có những thiết bị hấp thụ tia tán xạ. Vì vậy giúp giảm tối đa những tác hại xấu mà tia X có thể ảnh hưởng đến người chụp. Người bệnh không nên quá lo lắng khi thực hiện phương pháp này. Nhìn chung chụp X quang bình thường đúng chỉ định sẽ không gây tác động xấu lên sức khỏe.
2.2 Chụp X quang tần suất như thế nào là được?
Theo các chuyên gia, bệnh nhân chỉ nên chụp X quang từ 5 – 7 lần/ năm; không nên chụp liên tiếp mà phải cách quãng hợp lý.
Đối với những trường hợp chụp X-quang 2 lần/ tuần; người bệnh cần cân nhắc và chỉ thực hiện theo chỉ định của bác sĩ chuyên khoa.
Đối với những trường hợp bệnh nặng cần thường xuyên chẩn đoán (điển hình như ung thư xương, tắc nghẽn mạch máu); bệnh nhân nên chụp cộng hưởng từ hoặc một số kỹ thuật chẩn đoán không dùng tia X khác. Điều này sẽ giúp bạn hạn chế sử dụng tia X nhiều lần; đồng thời giảm nguy cơ phát sinh tác dụng phụ.
2.3 Phụ nữ có thai có được chụp X quang không?
Nhìn chung, chụp X quang KHÔNG được chỉ định với phụ nữ có thai nếu không thực sự cần thiết.
Khi tiếp xúc với tia X “quá nhiều” có thể gây nên một số vấn đề không mong muốn cho thai nhi như
– Thai nhi từ 0 đến 1 tuần thai: Chết phôi.
– Thai nhi từ 2 đến 7 tuần thai: Nguy cơ dị dạng thai
– Thai nhi từ 8 đến 40 tuần thai: Thai nhi chậm phát triển, trì trệ.
Tuy nhiên nếu thật sự cần thiết, cân nhắc khi lợi ích lớn hơn nguy cơ của chụp X quang; để chẩn đoán các vấn đề về sức khỏe của mẹ và bé; sản phụ vẫn phải được chụp để chẩn đoán theo chỉ định của bác sĩ.
Nếu nghi ngờ mang thai hoặc đang mang thai; bạn phải thông báo ngay với bác sĩ để có sự điều chỉnh hạn chế tối đa liều tia. Với sự phát triển của khoa học công nghệ; hiện nay sau khi chụp, các máy chụp hiện đại sẽ cho chúng ta biết liều chiếu xạ vào thai phụ và thai nhi là bao nhiêu? Mức chiếu xạ này có an toàn cho sức khỏe của mẹ và bé hay không? Các kỹ thuật viên cũng sẽ thực hiện việc mặc bảo hộ, che chắn những bộ phận cần thiết giúp hạn chế tia bắn vào thai nhi.
2.3 Đã lỡ chụp X quang mà không biết mình đang mang thai thì có làm sao không?
Đây là tình huống cũng không phải hiếm gặp. Nhiều chị em trong những ngày đầu hay tuần đầu của thai kỳ, các dấu hiệu có thai chưa rõ ràng.
Các mẹ không nên quá lo lắng lúc này. Tia X sẽ chỉ thực sự gây hại cho thai nhi nếu phải tiếp xúc “nhiều”. Trong thực tế lâm sàng, nếu chỉ chụp X quang 1 lần duy nhất thì chưa có ca bất thường thai nhi nào được ghi nhận. Hãy yên tâm tiếp tục quá trình theo dõi sự phát triển của bé. Chia sẻ cho bác sĩ sản khoa để được tư vấn tốt nhất.
2.4 Trẻ em có nên chụp X quang không?
Việc chụp X quang nếu được thực hiện đúng cách và đúng quy trình sẽ không gây hại đến sức khỏe của trẻ. Hiện nay trên thế giới có rất nhiều máy chụp hiện đại. Hơn nữa, trong quá trình chụp, trẻ sẽ được che chắn các bộ phận nhạy cảm với tia xạ (như tuyến giáp, bộ phận sinh dục,…). Những điều này sẽ giúp giảm thiểu được liều tia bức xạ tác động lên trẻ.
Ngoài ra, cha mẹ nên thực hiện một số lưu ý sau để phòng ngừa nguy cơ phơi nhiễm phóng xạ cho trẻ:
– Chỉ cho trẻ chụp khi có chỉ định của bác sĩ và không được tự ý đưa trẻ đi chụp.
– Cung cấp thông tin cho bác sĩ về lần chụp gần nhất của trẻ. Từ đó, tránh trẻ tiếp xúc với tia X nhiều lần trong thời gian ngắn.
– Thông báo về cân nặng và chiều cao chính xác của trẻ. Bác sĩ sẽ điều chỉnh liều tia xạ phù hợp với trẻ
2.5 Chụp X quang có chất cản quang có nguy hiểm không?
Chất cản quang khi đưa vào cơ thể con người không phải là an toàn tuyệt đối. Mặc dù ít gặp, nhưng một số tác dụng phụ có thể xảy ra từ việc sử dụng chất cản quang. Tùy thuộc vào độ nhạy cảm của cơ thể, tác dụng phụ có thể ở mức độ nặng nhẹ khác nhau.
Tác dụng phụ của chất cản quang:
– Buồn nôn và nôn
– Miệng có vị kim loại
– Đỏ bừng hoặc có cảm giác nóng trong cơ thể
– Ngứa ngáy
– Chóng mặt và có cảm giác lâng lâng
Những hiện tượng trên sẽ hết sau khi chụp X quang vài giờ. Nên uống nhiều nước sẽ làm tăng đào thải chất cản quang, các tác dụng phụ sẽ hết nhanh hơn.
Sốc phản vệ
Sốc phản vệ là tác dụng phụ rất hiếm gặp của chất cản quang; nhưng một khi xảy ra thì lại rất nặng nề. Biểu hiện bệnh nhân mạch nhanh nhỏ khó bắt, huyết áp tụt, kẹp… cuối cùng tim ngừng đập và tử vong.
Thông thường các bệnh nhân trước khi dùng chất cản quang sẽ được giải thích kỹ về các nguy cơ có thể xảy ra và sẽ ký bản cam kết trước khi chụp.
Quý bệnh nhân có nhu cầu tư vấn sức khỏe trực tuyến, xin hãy liên hệ với Bác sĩ Luân. Số điện thoại/Zalo 0395621593 hoặc Fanpage Bác sĩ Luân – Bệnh viện Yên Lạc để được hỗ trợ.
Bác sĩ Nguyễn Văn Luân